wróć do HISTORIA>>

Zbrodnie niemieckie na terenie powiatu opoczyńskiego 1939 - 1945 (cz. I).

W czasie II wojny światowej naród polski poniósł największe straty, w stosunku do ogólnej liczby ludności. Śmierć poniosło około 6.028.000 obywateli polskich. Z tej liczby 5.384.000, czyli 89% zginęło na skutek holocaustu. Podobnie tragicznie w swej wymowie przedstawiają się dane dotyczące dystryktu radomskiego. W marcu 1940 r. obszar ten zamieszkiwało 2.726.516 osób. W wyniku zbrodniczej działalności hitlerowskich władz okupacyjnych życie straciło 492.563 mieszkańców, z tego 112.997 zamordowano na terenie dystryktu, a pozostałych uśmiercono w obozach koncentracyjnych i zagłady, a na roboty przymusowe wywieziono 215.382 osób. Zestawienie dotyczące powiatu tomaszowskiego, do którego w czasie wojny należał przedwojenny powiat opoczyński, przedstawia się następująco: osadzono w obozach 15,13%, a zamordowano co najmniej 42.867 ofiar, z tego 37.130 Żydów.
Wkraczające do Polski wojska niemieckie od pierwszych dni inwazji dopuszczały się pogwałcenia praw i zwyczajów wojny. W czasie działań wojennych wyróżnia się dwa podokresy administracji wojskowej na ziemiach polskich. Pierwszy, trwający do 25 września, podczas którego władzę na terenach okupowanych sprawował naczelny dowódca wojsk inwazyjnych gen. płk Walter von Brauchitsch i podlegli mu dowódcy poszczególnych Armii. W przypadku terenów powiatu opoczyńskiego był nim dowódca 10 Armii gen. art. Walther Reichenau. Drugi okres, od 25 września do 25 października, kiedy to administracją wojskową kierował gen. płk Gerd von Rundstedt.
Udokumentowane zbrodnie Wehrmachtu miały miejsce głównie na szlaku
wycofującej się Armii „Prusy" w rejonie Odrzywołu i Drzewicy. I tak w czasie starcia w Odrzywole, 8 września, oddziały 13. Dywizji Zmotoryzowanej z XIV Korpusu Zmotoryzowanego ostrzelały z broni maszynowej wycofującą się przez miasteczko polską kolumnę sanitarną. W wyniku tej akcji wielu rannych żołnierzy zostało zabitych. Podczas tego starcia polska artyleria musiała przerwać ogień, ze względu na użycie przez wojska hitlerowskie ludności cywilnej jako osłony. Wśród żywych tarcz były kobiety z dziećmi na ręku (śmierć poniosło 7 osób). W dniach 8 i 9 września w Drzewicy i przyległych wioskach (Zakościele, Żardki) żołnierze tej samej 13. Dywizji Zmotoryzowanej zabili, po zakończonych walkach z oddziałami Armii „Prusy", łącznie 11 osób cywilnych. Był to niewątpliwie odwet za straty, jakie ponieśli Niemcy w starciu z czołgami 3 kompanii l batalionu czołgów lekkich pod dowództwem kpt. Stefana Kossobudzkiego.
W samej Drzewicy zastrzelili na wieży kościelnej księdza Dalecińskiego (imienia nie ustalono), zaś miejscowego proboszcza księdza Stanisława Klimeckiego ...pobili, wytarzali w błocie i kurzu (...) następnie wyprowadzili za miasto i zastrzelili.
Żołnierze Wehrmachtu popełnili również zbrodnie wojenne w innych miejscowościach powiatu opoczyńskiego: Gielniowie, Kamiennej Woli, Klwowie, Ossie, Przysusze, Potoku, Rozwadach, Stużnie, Zarzęcinie. Wykaz ten nie obejmuje miast i wiosek, które uległy częściowemu zniszczeniu w wyniku bombardowań przeprowadzonych przez jednostki Luftwaffe. Z braku szerszych materiałów dokumentalnych, dotyczących zbrodniczej działalności wojsk niemieckich na terenie Opoczyńskiego, trudno jest określić liczbę poszkodowanej ludności oraz straty powstałe w wyniku grabieży i niszczenia mienia.
Na terenach zajętych przez Niemców władzę sprawowali oficerowie oddziałów tyłowych. Poszczególne armie miały przydzielone sztaby administracji cywilnej, które w imieniu dowództwa wojskowego organizowały tymczasową władzę cywilną na okupowanych terenach. Szefem zarządu cywilnego przy 10 Armii był Hans Rudiger. Siłą zbrojną jaką dysponowali dowódcy terenów okupowanych były oddziały tyłowe Wehrmachtu. Ponadto 10 Armia miała do dyspozycji oddziały żandarmerii polowej. Tuż za jednostkami Wehrmachtu na ziemie polskie wkroczyły specjalne grupy operacyjne policji bezpieczeństwa zwane Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei. Na obszarze tyłowym 10 Armii działały trzy tego rodzaju grupy - tzw. Einsatzkommando: l/II pod dowództwem SS Obersturmbannfuhrera Otto, Einsatzkommando 2/II dowodzone przez Sturmbannfuhrera Karla Heinza Ruxa oraz Einsatzkommando l/III pod dowództwem SS - Sturmbannfuhrera dr. Fitza Lipphardta (od listopada 1939 r. do października 1943 r. komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa na dystrykt radomski), działające do 23 września w Tomaszowie Maz., a następnie w Łodzi. Z meldunku Einsatzgruppen II z dnia 14 września wyłania się jeszcze jeden aspekt zbrodni niemieckich związanych z wydarzeniami w powiecie opoczyńskim. Otóż w odpowiedzi za zabicie w dniu 11 września na szosie Opoczno - Tomaszów Maz. szefa bezpieczeństwa XIV Korpusu Zmotoryzowanego, gen. SS Wilhelma Roettinga, naczelny dowódca
10 Armii polecił aresztować w Końskich i dalszych okolicach mężczyzn w wieku powyżej 18 lat. W obozie w Końskich uwięziono ponad 5000 ludzi. Po przesłuchaniu 20 z nich rozstrzelano, gdyż mieli na sobie ...zakrwawioną bieliznę i posiadali niemieckie pieniądze... Zostali uznani za sprawców masakry niemieckich żołnierzy.
Z chwilą wprowadzenia na zajętych obszarach ziem polskich administracji cywilnej, poszczególne grupy operacyjne i ich ekspozytury przekształciły się w zasadzie w miejscowe urzędy policji i służby bezpieczeństwa. Otrzymały one zadanie przygotowania przyszłych akcji eksterminacyjnych, terrorystycznych, skierowanych przeciwko polskiej inteligencji, aktywowi społecznemu i Żydom.
Proklamacja Hansa Franka o utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa (26 października 1939 r.) kończy okres administracji Wehrmachtu i daje początek rządów cywilnych, na których czele w dystrykcie radomskim stał gubernator. W pierwszym okresie funkcję tę sprawował Karl Lasch, zaś od sierpnia 1941 r. pełnił ją Ernst Kundt.
Oddzielny pion administracji okupacyjnej stanowiła niemiecka policja, podlegająca wyższemu dowództwu SS i policji w Krakowie. Do 1943 r. był nim SS - Obergruppenfuhrer Fridrich Wilhelm Kruger, a następnie SS - Obergruppenfuhrer Wilhelm Koppe (do stycznia 1945 r.). Podlegali im dowódcy SS i policji w poszczególnych dystryktach. W Radomiu byli nimi kolejno: SS - Oberfuhrer i płk policji Fridrich Katzman, SS -Oberfuhrer Carl Oberg i SS – Oberfurer dr Hubert Boetcher. Policja niemiecka w czasie okupacji składała się z dwóch podstawowych członów. Jednym z nich była policja porządkowa (Ordungspolizei - Orpo), nadzorująca działalność służb fachowych, jak np. policji leśnej, wodnej czy kolejowej. O wiele niebezpieczniejszy dla Polaków był drugi filar struktur policyjnych działających w GG, czyli policja bezpieczeństwa i służba bezpieczeństwa (Siherheitspolizei - Sipo).
Już w listopadzie 1939 r. funkcjonariusze z Einsatzgruppe III utworzyli urząd komendanta policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa (SD) w Radomiu, którym kierował wspomniany F. Liphardt. Komendantowi w dystrykcie radomskim podlegały ekspozytury (Aussenstelten) w miastach powiatowych. Zanim powstał okupacyjny powiat tomaszowski, taka placówka zamiejscowa do 15 maja 1940 r. działała w Opocznie. Na terenie miasta stacjonowały także, podporządkowane początkowo Einsatzgruppe III, oddziały żandarmerii oraz policji ochronnej. Rozmieszczone były one w budynku Sądu Grodzkiego i składały się z plutonu żandarmerii a także z 50-osobowej jednostki policji ochronnej skierowanej z Łodzi. Przebywały one w mieście do 29 listopada. Dodatkowo stacjonowała 2 kompania IV batalionu policji 10 Armii.
Ekspozytura policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa w Tomaszowie Maz. powstała dopiero 15 maja 1940 r. Jej kierownikiem został SS - Hauptsturmfuhrer Otto Thiel, który pełnił także funkcję szefa III wydziału - SD (służba bezpieczeństwa). Jego zastępcą był Kriminalinspekteur SS - Obersturmfuhrer Rettinger. Z dniem 7 lipca 1940 r. dowódca policji dystryktu przeprowadził reorganizację struktur żandarmerii polegającą na utworzeniu w siedzibach powiatów plutonów, zaś w większych miastach posterunków. Miały one określone rejony działania, których zasięg nie pokrywał się z przedwojennym podziałem administracyjnym. I tak posterunek w Opocznie obejmował największy terytorialnie obszar, składający się z 15 gmin. W wyniku kolejnych zmian, latem 1943 r. utworzono punkt oporu (Polizeistutzpunkt) w Przysusze. Obsadę poszczególnych posterunków żandarmerii znamy tylko częściowo. Ich dowódcami w Opocznie byli: Leutnant Bericks, Potsch i Alferd Schulze.

Marek Ziębicki

część 2  część 3   część 4  część 5